به گزارش کارمیهن، انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا خوزستان نشستی با محوریت بزرگداشت اسفندگان و بررسی جایگاه زمین و زن در ایران باستان به همراه بررسی تاریخی دوره ساسانی، با محوریت معماری، چهارطاقیها، پلها، نقوش و سفالینهها را در خانه سمنها و انجمنهای مردمنهاد اهواز برگزار کرد.
شیما حدادیکیا، کارشناس مرمت بناهای تاریخی، در این نشست به تفصیل درباره معماری دوره ساسانی اظهار کرد: «معماری این دوره شامل کاخها، حیاطها، تالارها، ایوانها، پلها و چهارطاقیها است. پلهای این دوران، عموماً از جنس سنگ و ملات ساروج ساخته شده و دارای طاقهای متعدد هستند. به عنوان نمونه میتوان به پل دختر در جنوب استان لرستان اشاره کرد که بر روی رودخانه کشکان و به نام ایزد بانوی آناهیتا ساخته شده است. همچنین پل شادروان شوشتر، که به بند قیصر نیز شهرت دارد، بزرگترین پلبند سنگی جهان محسوب میشود.»
وی افزود: «کاخهای این دوره، مانند کاخ بیشابور، کاخ کسرا و کاخ اردشیر بابکان، متاثر از هنر یونانی و رومی بوده و دارای طراحیهای نوآورانهای همچون ایوان باز بزرگ، طاقبندی سهکنج و گنبدهای چهارگوش هستند. همچنین چهارطاقیها که در ساخت آتشکدهها کاربرد داشتند، در دوره اسلامی برای مساجد و آرامگاهها نیز استفاده میشدند. چهارطاقی خیرآباد و چهارطاقی نیاسر از جمله نمونههای برجسته این سازهها هستند.»
در ادامه نشست، سودابه صفایی، کارشناس مرمت بناهای تاریخی نیز به توضیحاتی درباره هنرهای دستی دوره ساسانی پرداخت.
وی بیان کرد: «سفالگری این دوره به دو بخش ظروف نخودیرنگ و سفالهای لعابدار تقسیم میشود که عموماً با چرخ ساخته شدهاند و نقوشی از درخت و حیوانات روی آنها دیده میشود. این دوره، اوج هنر گچبری و موزاییککاری است که با طرحهای زیبای صحنههای شکار، حیوانات و درختان، بهطور چشمگیری در سردرها و ستونها نمایان میشود.»
صفایی همچنین به اوج هنر قلمزنی فلز در این دوران اشاره کرد و گفت: «نمونههای بسیاری از این آثار در موزههای کشورهای مختلف نگهداری میشوند که از میان آنها میتوان به بشقابهای فلزی مزین به صحنههای شکار شکارچی با قوچها اشاره کرد که با جزئیات دقیق تزئین شدهاند.»
اشکان زارعی، دکترای تاریخ نیز در این نشست به بررسی جایگاه زمین و زن در ایران باستان و دستاوردهای تاریخی ساسانی، شامل معماری، چهارطاقیها، پلها، نقوش و سفالینهها پرداخت.
وی در خصوص جشن سپندارمذگان و جایگاه زن در ایران باستان اظهار کرد: «بر اساس گاهشماری ایران باستان، پنجمین روز هر ماه و دوازدهمین ماه هر سال در زبان اوستایی به نام “سِپِنَتهآرمئیتی” شناخته میشد که در زبان پهلوی به صورت “سپندارمت” و در فارسی سپندارمز، اسفندارمذ و اسفند آمده است.»
او افزود: «این واژه از دو بخش “سپنته” به معنای پاک و “آرمئیتی” به معنای فروتنی، بردباری و فداکاری تشکیل شده است. سپندارمذ در جهان مینوی چهارمین ویژگی و امشاسپندان خداوند بوده و در جهان خاکی بهعنوان نگاهبان زن و زمین شناخته میشده است؛ زیرا هر دو نماد زایش و باروری هستند و بدون چشمداشت مهر و برکت خود را به دیگران هدیه میدهند.»
زارعی ادامه داد: سپندارمذگان، جشنی باستانی بوده که هزاران سال پیش برای گرامیداشت زنان و با نشانه گل بیدمشک برگزار میشده است. در این روز، زنان از کارهای خانه برکنار بودند و مردان به جای آنان امور منزل را انجام میدادند. زنان نیز با پوشیدن لباس نو به شادی میپرداختند و از همسران خود پیشکشی دریافت میکردند.
زارعی همچنین تأکید کرد: ایرانیان باستان ارزش جایگاه زن را حتی در کارگاههای تختجمشید نیز نشان دادهاند، جایی که زنان بسیاری در کنار مردان کار کرده و گاه به مقام سرکارگری میرسیدند و دستمزدی برابر دریافت میکردند. از آنجایی که این بانوان از مرخصی زایمان بهرهمند بودند، میتوانستند هنگام کار به فرزندان خود شیر بدهند.
وی افزود: برخی از زنان شایسته به مقامهای بالاتری دست یافتند؛ مانند “آرتیمیس” که به دریاسالاری ارتش هخامنشی رسید و “آرتادخت” که خزانهداری اشکانیان را بر عهده داشت. همچنین، دو شاهزاده ساسانی، “آزرمیدخت” و “پوراندخت” به مقام پادشاهی دست یافتند.
زارعی به اهمیت جشن سپندارمذگان در ارجگذاری به زمین نیز اشاره کرد و گفت: ایرانیان باستان با درک اهمیت حفاظت از چهار عنصر خداوند (آب، خاک، هوا و آتش)، تلاش میکردند این منابع را پاکیزه و سالم نگه دارند. از این رو، در کنار سپندارمذگان، جشنهای دیگری مانند “گاهنبار” نیز برگزار میشد.
وی در پایان، با اشاره به پیشینه روز جهانی زن که در سال ۱۹۷۷ توسط سازمان ملل متحد به تصویب رسید، اظهار کرد: «ایرانیان هزاران سال پیش با جشن سپندارمذگان، ارزش و مقام زن را گرامی میداشتند. از این رو، باید به این میراث غنی و آیینهای باستانی افتخار کرده و آنها را زنده نگه داریم.
در ادامه این نشست علیرضا رضایی، شاهنامهپژوه نیز با تأکید بر اهمیت شناخت جایگاه زنان در شاهنامه، بیان کرد: برای درک بهتر نقش زنان در شاهنامه، ضروری است که از دو منظر اسطورههای ایران باستان و دیدگاه تاریخی به این موضوع نگاه کنیم. علاوه بر این، دیدگاه فردوسی در پردازش و نگاه به زن نیز جایگاه ویژهای دارد.
رضایی در ادامه با اشاره به نقش دو ایزدبانو، آناهیتا و سپندارمذ، در اسطورههای ایران باستان، به بیان دستهبندی زنان در شاهنامه پرداخت.
به گفته وی، زنان در شاهنامه را میتوان از نظر نژاده بودن یا نبودن و همچنین بر اساس نقشهایی که ایفا میکنند تقسیمبندی کرد. این نقشها شامل موارد زیر میشود:
۱. پادشاهی: مانند همای، قیدافه (پادشاه اندلس)، ملکه هند و پوراندخت
۲. شهبانویی (همسری شاهان): همچون شهرناز و ارنواز، سیندخت، سودابه، کتایون، گردیه و شیرین
۳. شاهزادگی: رودابه، سودابه، تهمینه، فرنگیس، منیژه و کتایون
۴. پهلوانی و جنگجویی: مانند گردآفرید و گردیه
۵. مادری: مانند شهرناز و ارنواز، رودابه، تهمینه و گلشهر
۶. کنیزی، دایگی و پرستاری
۷. زنان عادی
به گفته رضایی، تعداد ۳۰۰ زن در شاهنامه وجود دارند که بسیاری از آنها بدون نام هستند و تنها از طریق نقشی که دارند به آنها اشاره شده است.
در ادامه، رضایی با اشاره به نمونههایی از شخصیتهای زنان در شاهنامه، به تحلیل نقش آنها پرداخت. او به شهرناز و ارنواز بهعنوان نخستین زنانی که در شاهنامه با آنها مواجه میشویم، اشاره کرد و گفت: این دو خواهر که همسران جمشید بودند، پس از چیرگی ضحاک به مشکوی (حرمسرا) او برده میشوند و طی هزار سال به مقاومت میپردازند. آنها از نگاه اسطورهای نماد آب و خاک ایران هستند و سترون (نازا) بودن آنها نشان از مقاومتی نمادین در برابر سلطه بیگانه دارد.
رضایی در ادامه از فرانک، مادر فریدون، بهعنوان یکی از شخصیتهای برجسته شاهنامه یاد کرد و افزود: فرانک، زنی خردمند، پارسا و کوشنده است که با تربیت و حفاظت از فریدون نقش مهمی در نجات ایران از سلطه ضحاک ایفا میکند. نخستین بار نام ایران در شاهنامه از زبان او شنیده میشود.
این پژوهشگر همچنین از سیندخت، همسر مهراب، بهعنوان زنی خردمند و دوراندیش یاد کرد که با هنرمندی خود از وقوع جنگی بزرگ جلوگیری کرد و مقدمات ظهور رستم، پهلوان بزرگ شاهنامه، را فراهم آورد. وی همچنین به گردیه، زنی پهلوان و جنگاور، اشاره کرد که با میهنپرستی و گفتار خردمندانهاش نقش مهمی در یکپارچگی ایران ایفا کرد.
در پایان، رضایی به زنان عادی شاهنامه نیز اشاره کرد و از زن پالیزبان بهعنوان نمونهای از این گروه یاد کرد که در دیدار با بهرام گور سخنانی را بیان میکند که به گفته وی از شاهکارهای شاهنامه است.
رضایی در پایان سخنانش به نگاه فردوسی به جایگاه زن اشاره کرد و بیتهایی از شاهنامه را که درباره همسر فردوسی سروده شده است، نقل کرد. وی گفت: فردوسی در این بیتها همسرش را با عباراتی همچون ‘بُت مهربان’، ‘آفتاب’ و ‘مهربان’ ستوده است و نشان از دلبستگی و نگاه والای او به جایگاه زن دارد.
